حمليه و شرطيه
قضيه به حسب رابطه و نسبت حكميه بر دو قسم است : حمليه ، شرطيه .
قضيه حمليه ، قضيهای است كه مركب شده باشد از : موضوع ، محمول ،
نسبت حكميه .
ما آنگاه كه قضيهای را در ذهن خود تصور میكنيم و سپس آنرا مورد تصديق
قرار میدهيم ، گاهی به اين نحو است كه يك چيز را موضوع قرار میدهيم
يعنی آن را در عالم ذهن خود " مینهيم " و
چيز ديگر را محمول قرار میدهيم يعنی آن را بر موضوع حمل میكنيم و به
عبارت ديگر آنرا بر موضوع بار میكنيم . و به تعبير ديگر : در قضيه حمليه
حكم میكنيم به ثبوت چيزی برای چيزی . در اثر نهادن يك موضوع و بار كردن
چيزی بر آن ، نسبت ميان آنها برقرار میشود و به اين صورت قضيه درست
میشود .
مثلا میگوييم : زيد ايستاده است . و يا میگوييم : عمرو نشسته است .
كلمه " زيد " موضوع را بيان میكند و كلمه " ايستاده " محمول را و
كلمه " است " نسبت حكميه را . در حقيقت ما زيد را در عالم ذهن خود
نهادهايم و ايستادن را بر او بار كردهايم و ميان " زيد " و " ايستاده
" رابطه و نسبت برقرار كردهايم و به اين ترتيب قضيه به وجود آوردهايم.
موضوع و محمول در قضيه حمليه دو طرف نسبت میباشند . اين دو طرف
همواره بايد مفرد باشند و يا مركب غير تام . اگر بگوييم : " آب
هندوانه مفيد است " موضوع قضيه يك مركب ناقص است . ولی هرگز ممكن
نيست كه يك طرف يا هر دو طرف قضيه حمليه ، مركب تام باشد .
نوع رابطه در قضايای حمليه ، رابطه اتحادی است كه با كلمه " است "
در زبان فارسی بيان میشود . مثلا اگر میگوييم " زيد ايستاده است " در
واقع حكم كردهايم كه " زيد " و " ايستاده " در خارج يك چيز را تشكيل
میدهند و با يكديگر متحد شدهاند .
ولی گاهی كه قضيه را در ذهن خود تصور میكنيم و سپس آن را مورد تصديق
قرار میدهيم ، به نحو بالا نيست ، يعنی در آن ، چيزی بر چيزی بار نشده
است ، و به عبارت ديگر در آن ، حكم به
ثبوت چيزی برای چيزی نشده است ، بلكه حكم شده است به مشروط بودن مفاد
يك قضيه به مفاد قضيه ديگر . به عبارت ديگر حكم شده است به " معلق "
بودن مفاد يك قضيه به مفاد قضيه ديگر . مثل اين كه میگوييم : " اگر زيد
ايستاده است عمرو نشسته است " و يا میگوييم : " يا زيد ايستاده است
، يا عمرو نشسته است " كه در حقيقت ، معنی اين است : اگر زيد ايستاده
است عمرو نشسته است و اگر عمرو نشسته است زيد ايستاده است . اينگونه
قضايا را " قضيه شرطيه " مینامند .
قضيه شرطيه نيز مانند قضيه حمليه دو طرف دارد و يك نسبت ، ولی بر
خلاف حمليه ، هر يك از دو طرف شرطيه يك مركب تام خبری است ، يعنی
يك قضيه است ، و ميان دو قضيه رابطه و نسبت برقرار شده است . يعنی از
دو قضيه و يك نسبت يك قضيه بزرگتر به وجود آمده است .
قضيه شرطيه به نوبه خود بر دو قسم است : يا متصله است و يا منفصله ،
زيرا رابطهای كه در قضيه شرطيه دو طرف را به يكديگر پيوند میدهد ، يا از
نوع پيوستگی و تلازم است و يا از نوع گسستگی و تعاند .
تلازم يا پيوستگی يعنی يك طرف مستلزم ديگری است ، هر جا كه اين طرف
هست آن طرف هم هست . مثل اين كه میگوييم : " هر وقت ابرها برق بزنند
پس صدای رعد شنيده میشود " يا میگوييم : " هر وقت زيد ايستاده است
عمرو نشسته است " يعنی جهيدن برق ملازم است با پيدايش صدا ، و نشستن
عمرو ملازم است با ايستادن زيد . رابطه تعاند بر عكس است ، يعنی
میخواهيم بگوييم ميان دو طرف نوعی عدم وفاق وجود دارد ، اگر اين طرف
باشد آن طرف نخواهد بود و اگر آن طرف باشد اين طرف نخواهد بود ، مثل
آن كه میگوييم : " عدد يا جفت است يا طاق " يعنی امكان ندارد يك عدد
خاص ، هم جفت باشد و هم طاق ، و مثل آن كه میگوييم : " يا زيد ايستاده
است و يا عمرو نشسته است " يعنی عملا ممكن نيست كه هم زيد ايستاده
باشد و هم عمرو نشسته .
در قضايای شرطيه متصله كه رابطه ميان دو طرف ، تلازم است ، واضح است
يك نوع تعليق و اشتراط در كار است . مثل اين كه میگوييم : " اگر برق
در ابر بجهد آواز رعد شنيده میشود " يعنی شنيدن آواز رعد مشروط و معلق
است به جهيدن برق . پس شرطيه ناميدن قضايای متصله روشن است . ولی در
قضايای منفصله كه رابطه از نوع تعاند است مثل : " عدد يا جفت است و
يا طاق " تعليق و اشتراط در ظاهر لفظ نيست ولی در حقيقت مثل اين است
كه هر كدام مشروط و معلقاند به عدم ديگری ، يعنی اگر جفت است طاق نيست
و اگر طاق است جفت نيست ، و اگر جفت نيست طاق است و اگر طاق نيست
جفت است .
پس معلوم شد كه قضيه در تقسيم اولی منقسم است به : حمليه و شرطيه ، و
قضيه شرطيه منقسم است به : متصله و منفصله .
و هم معلوم شد كه قضيه حمليه كوچكترين واحد قضيه است . زيرا قضايای
حمليه از تركيب مفردها يا مركبهای ناقص به وجود میآيد ، اما قضايای
شرطيه از تركيب چند قضيه حمليه و يا از تركيب چند شرطيه كوچكتر به وجود
میآيند كه آن شرطيههای
كوچكتر در نهايت امر از حمليههايی تركيب شدهاند .
در قضايای شرطيه دو طرف را مقدم و تالی میخوانند ، يعنی جزء اول "
مقدم " و جزء دوم " تالی " خوانده میشود . بر خلاف حمليه كه جزء اول
را موضوع و جزء دوم را محمول میخوانند .
قضيه شرطيه متصله ، همواره در زبان فارسی با الفاظی از قبيل " اگر "
، " چنانچه " ، " هر زمان " و امثال اينها و در عربی با الفاظی از
قبيل " ان " ، " اذا " ، " بينما " ، " كلما " توأم است ، و
قضيه شرطيه منفصله ، در زبان فارسی با لفظ " يا " و در زبان عربی با
الفاظی از قبيل " او " ، " اما " و امثال اينها توأم است